درویش خان استاد موسیقی

 تاردهم درکف درویش خان         تا بدمد بر بدن مرده جان

غلامحسین درویش معروف به درویش خان، در سال 1251 در خانواده ای متوسط، در تهران متولد شد. پدرش حاجی بشیر طالقانی کارمند اداره ی پست بود و  به نواختن سه تار آشنایی مختصری داشت، از این رو پسر خود را در سن 11 سالگی به شعبه ی موزیک دارالفنون سپرد. غلامحسین در دسته ی موزیک نواختن شیپور و طبل کوچک و تا حدودی خط موسیقی را آموخت و پس از مدت کوتاهی به دسته ی موزیک « ملیجک » ( عزیز السلطان ) و کامران میرزا نایب السلطنه راه یافت و در آن جا ناچار به نواختن طبل کوچک شد.

درویش خان پس از مدتی توانست به شاگردی آقا غلامحسین خان درآید و نزد او تار و سه تار بیاموزد.

او پس از آن به خدمت شعاع السلطنه درآمد و با او به شیراز مسافرت نمود و در آن شهر ازدواج کرد. غلامحسین برای جبران کمبود درآمد، دعوت بزرگان شهر را می پذیرفت و این امر سبب برآشفتن شعاع السلطنه شد. شعاع السلطنه امر به بریدن انگشتان درویش خان نمود که عاقبت غلامحسین با شفاعت کمال السلطنه پدر ابوالحسن صبا از این مجازات وحشتناک نجات یافت. سرانجام درویش خان برای رهایی از مزاحمت های شعاع السلطنه به سفارت انگلیس پناه برد و در آن جا با نواختن چند نغمه ی اروپایی با تار همراه با پیانوی خانم سفیر، نظر آنان را جلب کرد و از طریق ایشان از شر مزاحمت های شعاع السلطنه رهایی یافت. او پس از آن به برپایی کلاس های موسیقی پرداخت و وقت خود را صرف تربیت شاگرادان و ساختن قطعات موسیقی نمود و رئیس ارکستر « اخوان صفایی » شد.

درویش دو بار برای پر کردن صفحه به خارج از ایران سفر کرد؛ نخستین بار در سال 1910 میلادی همراه با مشیر همایون شهردار، سید حسن طاهرزاده، رضا قلی خان نوری، حسین هنگ آفرین، باقرخان رامشگر، اسداله خان و اکبر خان فلوتی، از راه روسیه به لندن رفتند و در طول 3 ماه اقامت خود در آن جا در جشن شرکت " هیز مستر زویس " صفحاتی ضبط کردند.

مسافرت دوم، یک سال بعد از اولین سفر بود که درویش خان به همراه باقر خان، طاهر زاده، اقبال السلطان و عبداله دوامی به تفلیس رفت و صفحاتی ضبط کرد.

خصوصیات اخلاقی :

غلامحسین درویش هنرمندی متواضع و فروتن، خوش بیان، صبور ، بی تکلف، نکته سنج، مؤدب، انسان دوست، رفیق دوست و دارای طبعی لطیف و حساس و ذوقی سرشار بود. او هیچ گاه از کسی بدگویی نمی کرد و رفتارش چنان بود که مورد تکریم و احترام همه واقع می شد و در یک کلام خصوصیات یک عارف به تمام معنا را دارا بود.

او به گل و پرورش آن علاقه ی بسیار داشت و در خانه کوچک خود انواع گل های زیبا و خوش بو را پرورش می داد؛ با طبیعت مأنوس بود و اوقات فراغت را با گیاهان خوش رنگ و بو قرین و همدم بود.

درویش خان با شاگردان خود با ملایمت و مهربانی رفتار می کرد و آنان را مانند برادر و فرزند خود دوست داشت و در نام بردن آن ها از تکیه کلام « یا پیر » و « یا پیر جان » استفاده می کرد.

مرتضی نی داوود شاگرد برجسته ی درویش خان می گوید: ((  درویش شایستگی و استعداد شاگرد را درست برآورده می کرد. هنگام تدریس، ردیف مفصل قدما را گلچین می کرد و تدریس آن را هموار می نمود. هنگام اجرا بعد از آواز ها یک ضربی یا تصنیف مناسب می خواند. در زندگی قانع بود و با آن که با صرفه جویی زندگی می کرد باز بخشنده و گشاده دست بود. ))

 خصوصیات هنری و آثار :

درویش خان تار و سه تار را نیکو می نواخت و هنگام نواختن ساز، مضراب ریز، صاف و پی در پی و نرمی و پختگی پنجه و حالت خوش سازش همه را به سکوت وامی داشت.

درویش در موسیقی مبتکر و در نوازندگی دارای مهارت و قدرت بیان بود. جمله های موسیقی او تقلیدی نبودند و خلاقیت و ابتکار در نواخته های او احساس می شد. او گوشی بسیار قوی داشت و حتا بدون پرده هم می توانست با ظرافت بنوازد.

ساخته های وی از لحاظ ملودی بسیار روان و از جهت علم ترکیب اصوات موسیقی مطابق با قواعد و اصول بوده و با اینکه از این علم سر رشته نداشته، به یاری ذوق سلیم به خوبی از عهده ی این کار بر می آمد.

غلامحسین درویش، به تار که تا زمان آقا حسینقلی 5 سیم داشت، سیم ششم را افزود. 

 موسیقی معمول زمان درویش خان، بیشتر ردیف های آوازی بود که نوازنده می نواخت و خواننده همان را جواب می داد، همچنین قطعات ضربی رایج بیشتر با وزن 8/6 و برخی چهار مضراب ها بود. درویش با ذوق و سلیقه ی خود کمر همت بست و پیش درآمد را برای هم نوازی اعضای ارکستر ابداع نمود. البته پیش از آن « محمد صادق خان » و « آقا حسینقلی » پیش درآمد های مختصری داشتند ولی درویش خان پیش درآمد را به سبک جدید توسعه بخشید.

از دیگر ابتکارات درویش خان تهیه ی مدالی طلا به شکل تبرزین ( علامت درویش ) بود که آن را به فارغ التحصیلان کلاس های موسیقی خود می داد. 

آهنگ های درویش تنوع ضرب نیز داشت ؛ این خاصیت تنوع و توسعه دادن ریتم های مختلف برای رنگ های ایرانی، نشان دهنده ی نبوغ ذاتی غلامحسین درویش است.

در تصنیف های درویش روند ملودی از نظر حالت با موضوع شعر تناسب دارد.

محمد هاشم میرزای متخلص به افسر، در مدح استاد و درویش دیگری که مبتکر خط شکسته ی فارسی بوده این دو بیت را سروده :

 «  درویش زمان ما و درویش نخست                                هر یک به رهی رسم تجدد می جست

   آن یک خط راست را شکسته بنوشت                          وین، موسیقی شکسته را کرد درست »

درویش قطعات مختلفی از قبیل پیش درآمد و رنگ، تصنیف و برخی آهنگ های جدید را ساخته است:

" پیش درآمد ماهور "، " پیش در آمد در ابوعطا "، " پیش درآمد در سه گاه " ، " پیش درآمد در شوشتری"، " پیش درآمد افشاری " و " پیش درآمد آواز راک " .

رِنگ هایی ساخته ی او عبارتند از : " دو قطعه رنگ در ماهور "، " رنگ ابوعطا"، " رنگ سه گاه "، " رنگ شوشتری "،       " رنگ همایون "،  " رنگ افشاری در سه قسمت "، " 2 رنگ در اصفهان به نام های پریچهر و پریزاد، ساخته شده برای اپرتی به همین نام و دومی معروف به رنگ اصفهان " .

درویش همچنین دو قطعه ی دیگر به نام های " مارش جمهوری " و " پولکا " را تحت تأثیر آموزش " مسیو لومر " در دارالفنون ساخته است .

 دکتر " ساسان سپنتا " در کتاب « چشم انداز موسیقی ایران »  ویژگی های اخلاقی و هنری درویش خان را به طور خلاصه چنین بیان می نماید:

1. 1. علاقه به فراگیری موسیقی از منابع موجود، مانند مدرسه ی موزیک دارالفنون و استادان موسیقی آن دوره.
2. 2.آزادگی و میل به آزادی از انحصار طلبی اشراف دوره ی قاجار.
3. 3. علاقه به کار جمعی و هم نوازی و تشکیل ارکستر و برگزاری کنسرت، برخلاف گرایش غالب به تک روی و تک نوازی در آن دوره.
4. 4. استفاده از هنر به منظور مقاصد انسانی و تخصیص عواید کنسرت به مستمندان.
5. 5. علاقه به تربیت شاگرد و آموختن و انتقال دانسته ها و عدم حسادت و بخل.
6. 6. استغنای طبع و پرهیز از حرص و طمع و وسیله قرار ندادن هنر برای جمع آوری مال.
7. 7. داشتن قدرت خلاقیت هنری و ابتکار در تنوع ریتم های جدید و پرهیز از بعضی روش های یک نواخت.
8. 8. افزایش حدود نت های تار با افزودن سیم ششم به این ساز؛ حسن سلیقه در نوازندگی و مضراب های ریز و کنترل شده؛ آراستگی در انگشت گذاری و مضراب؛ راحتی جسمی و ذهنی هنگام اجرا و تنوع و ابتکار در جواب دادن به خواننده.
9. 9. اعتدال، قناعت و بی پیرایگی در نوازندگی، بر خلاف عادت مرسوم خودنمایی و تظاهر و نمایش گرایی در اجراهای آن دوره.
10. 10. حسن استفاده از آموخته ها در آهنگسازی و ابداع پیش درآمد و انواع رنگ و تصنیف و غیره با ملودی های دلنشین.
11. 11. تار و سه تار را با نهایت استادی می نواخت و به اجرای موسیقی ایرانی با وزن متریک رغبت داشت. به خط نت تا حدودی آشنا بود و بعضی نت هایش که هنگام تدریس به محمد حسن میرزا ( ولیعهد احمد شاه ) نوشته بود نزد او موجود بود.

درویش خان شاگردان زیادی را تربیت کرد که عبارتند از :

شکراله قهرمانی ( 1261 _ 1327 ) ، اکبر خان نوروزی ( متوفای 1332 )، علی محمد صفایی ( 1276_ 1318 )، حسین قلی غفاری ( متوفای 1299 )، عبداله دادور، موسی معروفی، مرتضی نی داود، ابوالحسن صبا، حسین سنجری، ارسلان درگاهی .

غلامحسین درویش در شب چهارشنبه دوم آذر ماه 1305 هنگامی که با درشکه از خیابان امیریه به طرف شمال می رفت، درشکه اش با اتومبیلی که به جای راننده، شاگرد راننده آن را می راند تصادف کرد و در بیمارستان نظمیه ( شهربانی ) درگذشت که این واقعه به عنوان اولین تصادف اتومبیل منجر به فوت در تاریخ ایران ثبت شد.

در حالی که مرتضی نی داود، نزدیک ترین شاگرد وی در مورد این حادثه می گوید: (( در آن تصادف هیچ آسیبی به درویش خان نرسید. یک اتومبیل از شمال خیابان امیریه به سمت جنوب خیابان می رفت. درشکه حامل درویش خان هم از جنوب خیابان به شمال می رفت، اتومبیل به اسب های درشکه برخورد کرد. اسب ها زخمی شدند وهیچ آسیبی به درویش خان نرسید اما ترس و اضطراب حاصل از آن تصادف موجب بیماری درویش خان گردید. ایشان یک هفته در بیمارستان بودند و بعد فوت کردند. ))

اکنون اگر رهگذری از تجریش به دربند برود و در نیمه ی راه به دست راست بپیچد و سری به مقبره ی ظهیرالدوله بزند، قبری کوچک می بیند که شاخه های نسترن کوهی بر آن سایه افکنده است

منابع :

• سرگذشت موسیقی ایران   / روح اله خالقی

• چشم انداز موسیقی ایران  /ساسان سپنتا

• چهره های موسیقی ایران   /شاپور بهروزی