میدیـــا رایــانه

مـرکز ارائـه کلیـه ی خدمـات کامپیوتـری

میدیـــا رایــانه

مـرکز ارائـه کلیـه ی خدمـات کامپیوتـری

ویژگی های یک معلم خوب

به نام خداوند جان و خرد

نهایت تقدیر و تشکر را از استاد گرامی - معلم دلسوز و شاعر محترم حسین محمدی برای زحماتی که در راستای ارائه مقالات خویش در اختیارم قرار داده دارم

«‌ ویژگی‌های یک معلم خوب »

مقدمه :

معلم سربازجبهه‌ی نور است به پاکی همچو دریای شعـور است

گراورا درکارش بود پشتیبان تاریکی از خاک وطن به دور است [1]

****

معلمی شغلی است که ضرورت آن بر کسی پوشیده نیست .

درباره‌ی عظمت و اهمیت معلم در اعصار مختلف تاریخ و در میان ملل و تمدن‌های بشری کتابها و مطالب و مقالات فراوانی توسط صاحب نظران و ارباب قلم به رشته تحریر درآمده است . هر کدام از این اندیشمندان با جد و جهد تمام کوشیده‌اند تا تصویری زیبا و کامل از شخصیت برجسته‌اش ترسیم نمایند . آنها از این دریای بیکران شعور و معنویت ، هر یک با توجه به میزان توان و بضاعت علمی ، مرواریدهای درخشانی به بازار ادب و انسانیت هدیه کرده‌اند که به راستی چشم دل هر انسان خردمند و بیداری از تلؤلؤ انوار آنها مبهوت و خیره خواهد شد .

در میان آن همه مرواریدهای درخشان درّ بسیار گرانبها و تابناکی را یافتم که در حقیقت آنرا زیبنده‌ی مقام شامخ معلم دانستم . این درّ بی‌مانند از کلام بلند و نورانی حضرت « علی (ع) » است که می‌فرماید : « من علمی حرفاً فقد صیرنی عبداً » یعنی : هر کس حرفی را به من یاد بدهد ، مرا بنده‌ی خود کرده است .

آری این کلام ارزشمند ، ارزش و اعتبار معلم را مانند آفتاب عالم تاب برای همه‌ی انسانها روشن می‌گرداند .

باید گفت : که معلم اول و ازل خداوند تبارک و تعالی است و پیامبران هم همگی مقام معلمی را داشته‌اند . در قرآن کریم آمده است : « و لقد فی رسول الله اسوة حسنه » یعنی : « پیامبر اسلام حضرت محمد (ص) برایتان بهترین الگوی اخلاق نیکوست . » و در حدیث صحیح از پیامبر نقل شده است که : « العلما ورثه الانبیاء » یعنی : « علما و د انشمندان وارثان پیامبرانند . ــ»

بنابراین معلم خوب کسی است که ادامه دهنده‌ی راه انبیا باشد و بچه‌ها را به سوی خالق جهان هدایت نماید و با تعلیم و تربیت صحیح آنها را برای خدمت به جهان بشریت آماده کند .

اینک به یاری خداوند به بیان پاره‌ای از ویژگی‌های معلم خوب خواهیم پرداخت .

چکیده :

معلم سرباز جبهه‌ی نور است که با مشعل دانش پرده‌های تاریکی را یکی پس از دیگری از وطن می‌زداید . کارش هدایت بچه‌ها به سوی خدا و سعادت و نیک‌بختی است . علاوه بر اخلاق نیک و پاکی درون ، آراستگی ظاهر را هم حفظ می‌نماید . به کار و حرفه‌ی خود عشق و علاقه‌ی فراوان دارد . او سعی می‌کند با بچه‌ها دوست باشد . با آنها با مهربانی رفتار می‌کند . با علوم روان شناسی و روش‌های مختلف تدریس آشناست . همیشه اهل مطالعه و تحقیق بوده و از تجارب همکاران به خوبی استفاده می‌کند . بسیار صبور و با گذشت است در کلاس مانند آفتاب همه را با یک چشم نگاه می‌کند .

در امر کلاس داری مهارت فراوان دارد . پیوسته پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان را ارزیابی کرده و با اولیاء دانش‌آموزان ارتباط مستمر و تنگاتنگ برقرار می‌کند . مهارت‌های فکری دانش‌آموزان را پرورش داده و آنها را به خوبی جذب می‌نماید.

1ـ عشق و علاقه به کار و حرفه‌ی معلمی :

یکی از مهمترین و اساسی‌ترین فاکتورها یی که یک معلم خوب و شایسته باید داشته باشد ، عشق و علاقه به کار و حرفه‌ی معلمی است . کسی که مسئولیت عظیم تعلیم و تربیت فرزندان این مرز و بوم را به عهده گرفته ، اساساً باید عاشق و دوست‌دار بچه‌ها و حرفه‌ی معلمی باشد . این کار را از روی آگاهی و بصیرت کامل انتخاب کرده باشد.

زیرا بزرگترین عامل موفقیت در هر حرفه‌ای عشق وافر و علاقه‌ی شدید به آن حرفه است . این جوهر و خمیر مایه‌ی اصلی به انسان انگیزه‌ می‌دهد ، او را به حرکت و تکاپو وا می‌دارد و مشکلات و سختی‌های راه را با نیروهای عجیب و خار‌العاده‌اش برای پیشرفت و تکامل هموار و آسان می‌نماید. باید گفت : عشق نیرویی عظیم و معنوی است که پیروزی‌های درخشان تاریخی را در ادوار گوناگون برای رسیدن به اهداف جامعه‌ی بشری به ارمغان آورده است .

چنانکه گفته‌اند :

در بیابان گر به شوق کعبه خواهی زد قدم

سر زنشها گر کند خار مغیلان غم مخور

آری عشق به کار این چنین است که معلمی برای نجات شاگردان خود را به رودخانه‌ی خروشانی می‌اندازد او را از آب پس می‌گیرد ، اما در این راه جان خود را قربانی می‌نماید . [2]

2ـ اخلاق و تقوی و آراستگی ظاهر :

اخلاق نیک و گشاده‌رویی و تقوی برای یک معلم مسلمان که کار هدایت و ارشاد بچه‌ها را به سوی خالق یگانه و مهربان را بعهده دارد بسیار لازم و ضروری به نظر می‌رسد . زیرا خداوند متعال در قرآن به پیامبر یادآوری می‌نماید : « که به سبب رحمت خدا شما مهربان و خوش‌خو شدید و اگر تندخو و غلیظ القلب بودی همه از اطراف تو پراکنده می‌شدند .»

پس خداوند به ما یاد می‌دهد که خوش خویی و رحمت و مهربانی انسانها را جذب می‌نماید و لذا این اصل مسلم باید سرلوحه‌ی کار مربی قرار گیرد . معلم قبل از هر چیز باید خود را از رزایل اخلاقی پاک نموده و به لباس پاکی و تقوی آراسته گردد . چون تزکیه و تهذیب نفس در قرآن کریم قبل از تعلیم آمده است . زیرا تا ظرف تمیز و پاکیزه نباشد هرگز در آن آب آشامیدنی ریخته نمی‌شود . مربی باید آنچه را برای بچه‌ها بیان می‌کند ، عملاً خود هم آنها را انجام دهد و به آ» اعتقاد و ایمان داشته باشد . زیرا شاگردان پیوسته حرف و عمل استاد خود را با هم مقایسه و ارزیابی می نمایند . معلم همان گونه درون خود را به اخلاق شایسته می‌آراید ، باید از نظر وضع ظاهر هم آراسته و تمیز و مرتب باشد . چون معلم برای دانش‌آموزان بهترین الگو محسوب می‌شود . آنها طرز رفتار و گفتار ، لباس پوشیدن و سایر آداب اجتماعی را از او تقلید و برداشت می‌کنند . آراستگی ظاهر در روحیه‌ی شاگردان اثر فوق‌العاده‌ای دارد . به طوری که باعث نظم و نظافت در میان آنها گردیده و شخصیت شاگردان را به نحو شایسته‌ای شکل می‌دهد . طبق تحقیقی که در این زمینه بعمل آمده آراستگی ظاهر نه تنها در زندگی فردی و اجتماعی دانش‌آموزان در جامعه اثر مثبت و سازنده داشته بلکه میزان یادگیری و توجه آنها را به فراگیری مطالب درسی هم افزایش می‌دهد .

3ـ مطالعه مستمر و مداوم و احاطه بر مطالب و محتوای کتب درسی :

یکی دیگر از ویژگی‌های معلم شایسته اهل مطالعه بودن است .

معلمی که پیوسته مطالعه می‌کند با یافته‌های علمی جدید که حاصل تلاش و تحقیق دانشمندان است ، آشنا شده و این اطلاعات را به علم و دانش خود می‌فزاید . با این کار میزان اعتماد به نفس معلم در تدریس تقویت می‌شود ، بهتر به سؤالات دانش‌آموزان در زمینه‌های مختلف پاسخ داده و اعتماد دانش‌آموزان را بیشتر جلب می‌نماید. معلم لازم است که از مطالب کتب درسی اطلاع و آگاهی کامل داشته باشد . زیرا او از آزمایش و خطا مصون بوده در وقت کلاس صرفه‌جویی نموده و مطالب درسی را با آرامش و کیفیت بهتری ارائه می‌دهد .

یک معلم کارآمد معمولاً تحولات مربوط به رشته‌ی خود را تعقیب می‌کند و دائماً مهارت‌های خویش را بهبود می‌بخشد . آنها دائماً در حال شاگردی کردن می‌باشند .

4ـ آشنایی با علم روان‌شناسی تربیتی :

« روان‌شناسی تربیتی یا روان‌شناسی پرورشی شاخه‌ای از علم روان‌شناسی است که یافته‌های این علم در خدمت معلمان قرار می‌دهد . روان‌شناسی ، علم مطالعه‌ی اعمال و اندیشه‌های افراد است . روان‌شناسی تربیتی بیش از هر چیز دیگر معلمان را با ماهیت یادگیری دانش‌آموزان آشنا می‌کند و روشها و فنون مؤثر هدایت یادگیری ، یعنی آموزش را در اختیار آنان می‌گذارد . دلیل تأکید زیاد روان‌شناسی تربیتی بر یادگیری و آموزش این است که این دو جریان هسته‌ی اصلی فعالیتهای معلمان و مدارس را تشکیل می‌دهند . البته روان‌شناسی تربیتی ، علاوه بر آموزش و یادگیری با مسائل دیگری چون رشد و تحول کودکان و نوجوانان و اندازه‌گیری و ارزشیابی پیشرفت تحصیلی یاد‌گیرندگان نیز سر و کار دارد .[3]

در واقع روان‌شناسی تربیتی با پنج رکن آموزش و پرورش یعنی 1ـ هدف و محتوی برنامه 2ـ یادگیری و انگیزش 3ـ ویژگی‌های فردی یادگیرندگان 4ـ فرایندهای آموزشی و 5 ـ روشها و فنون اندازه‌گیری و ارزشیابی پیشرفت تحصیلی سرو کار دارد .»

بنابراین آشنایی با علم روان‌شناسی بالاخص روان‌شناسی تربیتی برای معلم بسیار ضروری و حیاتی و جزء ابزار کار محسوب میشود . معلمی که از این علم بی‌بهره باشد مانند مهندسی است که بدون دوربین و نقشه و مقیاس و وسایل لازم به احداث بنایی بپردازد که چنین بنایی در آینده‌ای نه چندان دور فرو خواهد ریخت . شاخه‌ی دیگری از روان‌شناسی ، روان‌شناسی رشد است که معلم باید از آن آگاهی داشته باشد .

« روان‌شناسی رشد علمی است که فرایند تحولات نسبتا نظامدار زیستی ، شناختی ، عاطفی و اجتماعی فرد را در طول زندگی از لحظه‌‌ی انعقاد نطفه تا هنگام مرگ مطالعه می‌کند . »[4]

5 ـ پرهیز از تبعیض در کلاس درس :

معلم خوب در کلاس درس مانند آفتاب است . آفتاب هنگام طلوع و قرار گرفتن در فضای آسمان آبی پرتو طلایی و درخشان خود را نثار همه‌ گلها و گیاهان و درختان و سبز زارهای سرزمین می‌نماید . خورشید با گرمی و درخشش خود به همه نور و گرما و انرژی می‌دهد . نور حیات بخش خود را از هیچ چیز دریغ نمی‌نماید . همانطور که موجودات این کره‌ی خاکی همه در انتظار انوار پر برکت خورشید به سر می‌برند ، معلم خوب هم ، خورشید کلاس است که هر روز بر گلزار دانش‌آموزان می‌تابد و همه را با یک چشم می‌بیند و محبت‌هایش را به هم نثار می‌نماید . او بدون توجه به مقام و منزلت والدین بچه‌های همه را برابر می‌داند .

در نگاه کردن‌ها و حرف زدن‌ها و تبسم‌هایش عدالت را رعایت می‌کند . زیرا او در آغاز کار عهد بسته است که خورشید باشد و خورشید هم بر همه یکسان می‌تابد . معلمان مدارس خورشیدهای پر فروغی هستند که هر کدام از آنها صدها خورشید درخشان را در آسمان جامعه نورانی می‌کنند.

6ـ استفاده از تجارب همکاران و تعامل و همفکری با اولیاء دانش‌آموزان :

معلم موفق و کارآمد به منظور افزایش معلومات خود و پیشرفت در امر تعلیم و تربیت دانش‌آموزان ، پیوسته با همکاران خود ارتباط برقرار نموده و از تجربیات و تحقیقات آنها بهره می‌‌برد .

او مشتاقانه روش‌ها و راهبردهای مفید و سازنده‌ی همکاران دریافت و نصب العین نموده و در عین تدریس آنها را بکار می‌برد . او درست مانند زنبور عسل از عصاره و عطر تمام گلها استفاده می‌برد تا کام شاگردان خود را با شهد علم شیرین نماید .

تأثیر همکاری خانه و مدرسه در زمینه‌ی پیشرفت تعلیم و تربیت بچه‌ها بر کسی پوشیده نیست . معلم خوب این تعامل و همکاری را با اولیاء دانش آموزان را هرگز از یاد نخواهد برد . زیرا با ایمان و اعتقاد راسخ به این موضوع که با ارتباط با اولیاء آنها بهتر و بیشتر شاگردان را می‌شناسد ، با خصوصیات روحی و اخلاقی و جسمی و نحوه تفکر و تربیت دانش آموزان آشنا می‌شود . ضعف‌ها و کمبودها و مشکلات را شناسایی نموده و برای بر طرف کردن آنها راه‌حل‌های مناسب را بکار می‌برد . او با بحث و تبادل نظر با اولیاء ، آنها را از وضعیت و فرایند آموزشی و پرورشی فرزندانشان آگاه کرده و رهنمودهای لازم را به آنها ارائه می‌دهند . با هماهنگ شدن خانه و مدرسه دانش آموزان با دل گرمی بیشتری کار خود را دنبال می‌کنند.

7- آشنایی با روش‌های مختلف تدریس :

یکی دیگر از خصوصیات آموزگار خوب آشنایی با روشهای مختلف تدریس است . روش تدریس آموزگاران باید به گونه‌ای باشد که همه‌ی دانش آموزان مطالب را فهمیده ، بتوانند استفاده نمایند . مثلاً معلم به شیوه‌های مختلف تدریس ، آگاهی داشته باشد و بداند که ممکن است همه‌ی دانش آموزان نتوانند از یک شیوه‌ی واحد سود ببرند . نحوه‌ی تدریس معلم باید به گونه‌ای باشد که دانش آموزان فعالانه در امر فراگیری درسی شرکت نمایند . در مدارس بهتر است ، دانش آموزان را از اهداف تحصیل و درس خواندن آگاه نموده برای بالاا بردن اعتماد به نفس، کودکان و نوجوانان نباید مورد تحقیر قرار بگیرند ، بلکه توانمندی‌های آنها باید مورد تأیید و تمجید قرار بگیرد . معلم باید با انواع روشهای تدریس از جمله : پرسش وپاسخ – تجزیه و تحلیل ، کاوش گری ، سخن رانی و حل مسئله و غیره آشنایی کامل داشته باشد و با توجه به شرایط و موقعیت‌های مختلف در کلاس درس آنها را بکار ببرد . روش تدریس دقیقاً به مثابه‌ی وسیبله‌ای است که با آن در دریا حرکت می‌کنند . همان طور که در دریا بدون قایق و کشتی نمی‌توان به ساحل رسیده ، بدون روش تدریس مناسب هم امر آموزش دانش آموزان در کلاس میسر و ممکن نمی‌باشد .

صبور و با گذشت بودن :

خصیصه‌ی باز دیگر از ویژگی‌های معلم موفق صبر و گذشت است . کسی که با آموزش کودکان سروکار دارد ، برای پیشبرد اهداف خود که تغییر در رفتار دانش آموزان است ، باید فردی بسیار صبور و با حوصله باشد . خطاها و اشتباهات بچه‌ها را نادیده بگیرد .

آنها را نرنجاند و با لطف و مهربانی و طاقت و بردباری به راهنمایی و ارشاد بپردازد . در جمع دانش آموزان فرد ضعیف را سرزنش ننماید . او بایدبه این نکته توجه داشته باشد که استعدادها متفاوتند ، ممکن است دانش آموزی با یک اشاره مطلب را بگیرد ، بر عکس دانش آموز دیگری برای تفهیم مطلب به یک ساعت یا بیشتر وقت لازم داشته باشد . کار آموزش آرام و مرحله به مرحله است . بنابراین شتابزدگی و عجله ما را از رسیدن به اهداف مورد نظر دورو بی‌نصیب می‌گرداند . بچه‌ها روحیه‌ای بسیار لطیف و حساس دارند . ممکن است با یک حرکت نسنجیده شکسته شوند . همان طور که یاد گرفتن سخت به نظر می‌رسد ، یاد دادن هم به مراتب کار آسانی نیست و نیاز به هنر و پشتکار و حوصله و بردباری فراوان دارد که از خصوصیات یک معلم خوب به شمار می‌آید .

توانایی جذب دانش آموزان و دانشجویان :

به عقیده‌ی دکتر« سیف » یکی از ویژگی‌های معلمان کارآمد جذب شاگردان به جلسات درس و ادامه‌ی شرکت آنان در فعالیت‌های یادگیری می‌باشد . به عقیده‌ی «رونینگ» و «گلاور» ، معلمان کارآمد قادرند آنچه را دانش آموزان ایشان باید فراگیرند به آنها منتقل سازند . آنها سازمان یافته‌تر عمل کرده و شاگردان خود را خیلی روشن توجیه نموده به نحوی که شاگردان آنها می‌دانند چه کاری را باتید انجام دهند . توانایی انتقال اهداف درس به دانش آموزان ، تأثیرات عمیقی بر آمادگی دانش آموزان برای شرکت در کلاس ، بر کار ایشان در کلاس و نیز مطالعاتی که باید انجام دهند دارد . معلمان با کفایت می‌دانند که برایث هر دانش آموزی درس را باید از کجا شروع کرد و هر جا که لازم دید به آموزش انفرادی روی می‌آورند و سرعت تدریس را متاناسب با پیشرفت دانش آموزان تنظیم می‌کنند ، به همین دلیل همه‌ی دانش ‌آموزان ، چون مطلب یا مهارت‌های متفاوت ایشان تناسب دارد ، به فعالیت برانگیخته می‌شوند .

پرورش مهارت‌های فکری دانش‌آموزان :

به عقیده‌ی «برونینگ» و «گلاور» ، شاید بتوان هدف تعلیم و تربیت را پرورش قوه‌ی تفکر دانش ‌آموزان دانست و چون یادگیری معنادار ، به ویژه برای رشد قوای فکری دانش آموزان با اهمیت می‌باشد ، معلمان موفق می‌توانند فعالیت‌های آموزشی را معنادار سازند . بدین منظور یک معلم کارآمد یادگیری جدید دانش آموزان را طور هدایت می‌کند که با دانش قبلی آنها همسانی داشته باشد تا دانش آموزان بتوانند دانش جدید را به نحوی منطقی در حافظه‌ی خود سازمان دهند . زیرا یادگیری مداوم محتاج سازماندهی منطقی مطلب با یکدیگر است .

توجه به یادگیری و ارزیابی آن :

یکی دیگر از خصوصیات یک معلم کارآمد توجه به پیشرفت تحصیلی شاگردان و ارزیابی یادگیری آنها می‌باشد . مطابق با آنچه گفته شد تدریس خوب با دقت و وسواسی درخور توجه ارزیابی می‌شود ، به شکلی که دائماً می‌توان تغییرات لازم را در آن صورت داد . در این وضعیت دانش آموزان در مورد یادگیری فیدبک سریع و مطلوبی دریافت می‌کنند . به عقیده« برونینگ » و« گلاور» معلمان کارآمد از مهارت‌های لازم برای ارزیابی دانش آموزان برخوردار بوده و قادرند میزان یادگیری ایشان را تعیین کنند . و وسایل اندازه‌گیری و ارزیابی بطور عمده عبارتند از امتحانات کلاسی ، تکالیف درسی ، پروژه‌های تحقیقاتی و آزمونهای استاندارد شده . اطلاعات بدست آمده از ابزارها و وسایل بالا معلمان خوب را کمک می‌کند تا روش خود را تنظیم کنند . یادگیری دانش آموزان با دریافت پس خوراند ( فیدبک ) ناشی از ارزیابی دقیق ، تسهیل می‌گردد .

توانایی اداره‌ی کلاس :

معلمان کارآمد معمولاً دارای کلاسی مطلوب ، منسجم و پربار هستند . معلمان کارآمد نسبت به آنچه در کلاس ایشان اتفاق می‌افتد بسیار حساس هستند و قادرند مشکلات را رفع کنند . این معلمان اغلب توجه کافی به شاگردان داشته و حساس‌اند که به همه‌ی افراد فرصتها و کمک مساوی داده شود . از این نظر معلمان خوب ، راحت و قابل اعتماد و اطمینان جلوه می‌کنند تا فراگیرند که چگونه می‌توان با دیگران همکاری جمعی داشت و در عین حال خوشحال و مفید بود . آنها محیطی ایجاد می‌کنند لذت بخش شادی آفرین که در آن شوخی و تفریح مشترک مرزهای میان معلم و کلاس را تقلیل داده و به شرطی که در آن زیاده روی نشود به کلاس کمک می‌کند که معلم را بیشتر به صورت یک دوست و همراه تصور کنند . همین نحو ، آمادگی همکاری با دوستان در کلاس افزایش یافته و بدین ترتیب تعداد حوادثی که به مشکلات موجود در کنترل کلاس می‌انجامد تقلیل می‌یابد .

ویژگی رفتارهای کلاسی معلم :

به عقیده بسیاری از پژوهشگران آموزشی ، همبستگی معناداری بین بعضی از رفتارهای معلمان و پیشرفت تحصیلی شاگردان آنها وجود دارد . دکتر «سیف» به نقل از «رونشناین» و «فرست» هشت متغیر آموزشی یا رفتار کلاسی معلمان را که با یادگیری شاگردان رابطهو همبستگی معنی‌دار نشان داده‌اند ، معرفی کرده‌اند . این هشت متغیرها عبارتند از :

الف _ روشنی توضیحات معلم در کلاس

ب – انعطاف پذیری در روش آموزش

ج - اشتیاق در کار ، شامل تحرک در کلاس ، حرکات سرو دست و نوسان صدا

د – احساس مسئولیت در عمل ، شامل تاکید بر یادگیری و فعالیت شاگردان

ه – فرصت یادگیری دادن به شاگردان برای یادگیری مطالب تا سر حد تسلط

و – استفاده ار عقاید شاگردان ، شامل تشویق شاگردان به اظهار نظر و تأیید نظریات آنها

ن – استفاده از مطالب سازمان دهنده شامل مرور کردن مطالب و ایجاد ارتباط مطالب درسی با یکدیگر .

ی – طرح سئوال‌های دارای سطوح مختلف ، از جمله سئوال‌هایی که با چه ، کجا ، چرا و چگونه شروع می‌شود

مطابق تحقیقات به عمل آمده به نظر می‌رسد که مهمترین متغیر آموزشی معلم که بیشترین همبستگی را با یادگیری شاگردان دارد روشنی توضیحات و مطالبی است که معلم در آموزش خود در اختیار شاگردان قرار می‌دهد .

منابع مأخذ :

1 – قرآن کریم

2 – ریاض الصالحین

3 – نهج البلاغه

4 – روانشناسی تربیتی دکتر علی سیف

5 – روانشناسی رشد(2) دکتر حسین لطف آبادی

6 – سایت اینترنتی Aftab.ir

7 – سایت اینترنتی تبیان همدان ، گفتمان اندیشه aftab.ae

8 – سایت اینترنتی آموزش وپرورش خراسان WWW.KHSCHOOL.IR